Συντηρητισμός και αγορά εργασίας

Στο χθεσινό post υποστήριξα ότι μια συντηρητική κοινωνία φτιάχνει θεσμούς που δεν ευνοούν την αλλαγή. Πιο συγκεκριμένα είχα την ιδέα ότι τα άτομα θα ζητάνε θεσμούς στην αγορά εργασίας που δεν ευνοούν την κινητικότητα (π.χ. υψηλό κόστος απόλυσης) όταν φοβούνται το "καινούργιο". Σήμερα θεώρησα σωστό να δω αν μπορώ να επιβεβαιώσω αυτή την ιστορία με data. Για να μετρήσω το πόσο συντηρητική είναι μια κοινωνία πήγα στο World Values Survey και είδα δυο ερωτήσεις (ι) πόσο σημαντική είναι η θρησκεία στη ζωή σας ( % σε κάθε χώρα που απάντησε πολύ σημαντική στο σύνολο των ερωτηθέντων) (ιι) θα ήσασταν αρνητικοί στο να έχετε ένα ομοφυλόφιλο για γείτονα (% που δεν ήθελαν ομοφυλόφιλο γείτονα στο σύνολο των ερωτηθέντων). Συσχέτισα αυτές τις δυο μεταβλητές- οριζόντιος άξονας- με το ποσοστό μακροχρόνιας ανεργίας- κάθετος άξονας. (σσ. προφανώς αυτό είναι ένα παιχνίδι με data και καταλαβαίνω τους περιορισμούς- δηλ συσχέτιση δε σημαίνει αιτιώδη σχέση και ότι και οι 3 μεταβλητές μπορεί να είναι proxy για κάτι άλλο). Τα διαγράμματα είναι μάλλον αποκαλυπτικά

Φαίνεται να υπάρχει μια θετική σχέση ανάμεσα στο ποσοστό μακροχρόνιας ανεργίας (στο σύνολο της ανεργίας) και το βαθμό συντηρητισμού της κοινωνίας (έτσι όπως εκφράζεται από τις δυο ερωτήσεις). Αν εξαιρέσουμε τις δυο ακραίες παρατηρήσεις (Ιαπωνία στο πρώτο και ΗΠΑ στο δεύτερο γράφημα) μάλιστα,αυτή η σχέση φαίνεται ακόμα πιο ισχυρή.

Το τέλος της ανάπτυξης

Με αφορμή τις επικείμενες απολύσεις στο δημόσιο,χθες είχα μια συζήτηση που με οδήγησε σε μια σειρά από σκέψεις. Η γενική ιδέα των συνομιλητών μου ήταν η εξής: οι πολιτικοί διόρισαν υπερβολικά πολλούς-κακώς και φταίνε αποκλειστικά οι πολιτικοί, δε μπορούν τώρα να έρχονται να απολύουν. Ακόμα και αν οι προσλήψεις έγιναν με παράλογα κριτήρια, οι απολύσεις πρέπει με κάθε τρόπο να αποφευχθούν. Από αυτή τη συζήτηση φάνηκε η απέχθεια των συνομιλητών μου (που ίσως αντικατοπτρίζει την απέχθεια της κοινωνίας)  προς τις απολύσεις, η οποία σε κάποιο βαθμό είναι λογική. Από την άλλη μου δημιούργησαν μια απορία. Αν είχαμε να διαλέξουμε ανάμεσα στο δεν προσλαμβάνω καθόλου κάποιον, και προσλαμβάνω για ένα χρονικό διάστημα και μετά απολύω τι θα προτιμούσαμε ως κοινωνία. Η γενική εικόνα που έχω από τη συζήτηση με οδηγεί στο συμπέρασμα ότι μάλλον θα προτιμούσαν το πρώτο. Και πιστεύω ότι αυτό το θα το προτιμούσε και η πλειοψηφία στην ελληνική κοινωνία. Δηλαδή καλύτερα να είμαι "για πάντα" άνεργος παρά να αντιμετωπίζω μικρά διαστήματα ανεργίας σε όλη μου την εργασιακή ζωή.
Ο πιο κάτω πίνακας δείχνει το ποσοστό της ανεργίας που είναι μακροχρόνια (δηλ. άνω των 12 μηνών- πηγή Eurostat)

Χώρα	Μέσος 2000-2008
USA	9,7
Sweden	17,4
Denmark	19,6
UK	23,0
Finland	24,7
Austria	26,2
Spain	29,1
Japan	31,3
Ireland	32,2
Netherlands	33,2
France	38,8
EU	41,2
Portugal	43,0
Greece	52,2
Germany	52,6
Italy	53,7

Όπως φαίνεται η Ελλάδα είναι μια από τις χώρες με το μεγαλύτερο ποσοστό μακροχρόνιας ανεργίας. Δηλαδή αν μείνεις άνεργος δύσκολα βρίσκεις ξανά δουλειά, σε αντίθεση με τις ΗΠΑ που αν βρεθείς άνεργος κατά 90% θα βρεις δουλειά μέσα σε ένα έτος. Η αιτία βέβαια είναι η δομή της αγοράς εργασίας. Και αυτή η δομή σε κάθε περίπτωση είναι αποτέλεσμα πολιτικών και αντιλήψεων της κοινωνίας για το πως πρέπει να είναι διαρθρωμένη η αγορά εργασίας. Και πράγματι, μια κοινωνία που απεχθάνεται τις απολύσεις είναι λογικό να φτιάχνει μια αγορά εργασίας όπου μεν οι απολύσεις είναι δύσκολες, αλλά φυσικά και οι προσλήψεις θα είναι δύσκολες (αν έχει κόστος να απολύσεις, δε θα προσλάβεις).
Και φυσικά θα έλεγε κάποιος, είναι δυνατόν μια απόλυση να είναι καλή; Η απάντηση είναι φυσικά ναι. Είναι η δύναμη που βάζει μπροστά τις διαρθρωτικές αλλαγές στην παραγωγή. Αν μειώνεται η ζήτηση για ένα προϊόν οι επιχειρήσεις κλείνουν ή μειώνουν την παραγωγή τους. Το πλεονάζον προσωπικό διοχετεύεται σε άλλους κλάδους κ.ο.κ. Φυσικά αυτό προϋποθέτει ότι ο εργαζόμενος είναι έτοιμος να δεχτεί την αλλαγή απασχόλησης, την αλλαγή εργασιακού περιβάλλοντος, την αλλαγή ακόμα και της πόλης στην οποία ζει. Κάτι τέτοιο είναι εύκολο και φυσιολογικό για όσους ζουν στις ΗΠΑ. Αντίθετα για τους περισσότερους Ευρωπαίους είναι κάτι απαράδεκτο. Η μετανάστευση π.χ. σε άλλη περιοχή/ χώρα είναι ακόμα θέμα ταμπού στην Ελλάδα.
Η αιτία βέβαια, ειδικά για την Ελλάδα, είναι ο έντονος συντηρητισμός, ο φόβος για κάθε τι καινούργιο. Αλλά φυσικά ανάπτυξη χωρίς υιοθέτηση καινούργιου (τεχνολογίας, προϊόντων κλπ.)δεν υπάρχει, και αν υπάρχει είναι βραχύβια (οφείλεται μόνο στην κινητοποίηση παραγωγικών συντελεστών). Και ίσως αυτό να σημαίνει ότι όπως είναι η ελληνική κοινωνία ήρθε το τέλος της ανάπτυξης για την Ελλάδα.

Ποιότητα Υπηρεσιών Δημοσίου

Από τη δεκαετία του '80 στην Ελλάδα δημιουργήθηκε ένα ιδιότυπο είδος δημόσιων υπηρεσιών, το οποίο χαρακτηριζόταν από χαμηλής ποιότητας τελικές υπηρεσίες, με μεγάλο κόστος για το δημόσιο ταμείο, και το οποίο χρησιμοποιούσαν τελικά άτομα με χαμηλό εισόδημα. Τα νοσοκομεία, τα σχολεία, τα πανεπιστήμια, οι αστικές υπηρεσίες από το '80 που μπορώ να θυμάμαι ήταν πάντα μπάχαλο. Στα νοσοκομεία πάντα υπήρχαν ράντζα, στα σχολεία οι καθηγητές σπάνια ασχολούνταν με τη βελτίωση των επιδόσεων των μαθητών, στα πανεπιστήμια οι διδάσκοντες μπορεί να να μην πατούσαν στο αμφιθέατρο, στις αστικές συγκοινωνίες η σαρδελοποίηση των επιβατών ήταν δεδομένη. Αυτό όμως δεν πείραζε κανέναν. Ο ιδιωτικός τομέας έλυνε όποια προβλήματα: ιδιωτικά θεραπευτήρια, φροντιστήρια και ιδιωτικά σχολεία, πανεπιστήμια της αλλοδαπής, ΙΧ αυτοκίνητα.
Ταυτόχρονα το κόστος παροχής αυτών των υπηρεσιών ήταν τεράστιο. Υπερκοστολογήσεις προμηθειών στα νοσοκομεία, 14ωρο καθηγητών για να προλαβαίνουν και τα ιδιαίτερα, ΑΕΙ/ΤΕΙ χωρίς αντικείμενο, μισθούς εκτός πραγματικότητας. Και το κόστος αυτό φυσικά καλυπτόταν με δανεικά ή πιο πριν με τύπωμα χρήματος .
Η πλειοψηφία που μπορούσε να κάνει τακτική χρήση των ιδιωτικών υπηρεσιών δεν είχε λόγο να παραπονεθεί. Οι φόροι ήταν χαμηλοί, η χρηματοδότηση των ελλειμμάτων από την αναποτελεσματικότητα του δημόσιου τομέα καλυπτόταν με δανεισμό και όλοι ήταν ευτυχισμένοι- ή μάλλον όλοι γιατί οι πραγματικά φτωχοί έπρεπε να ζήσουν με τις κακές δημόσιες υπηρεσίες. 
Η κατάσταση άλλαξε μετά το 2009. Δανεισμός τέλος. Τύπωμα χρήματος το ίδιο. Μείωση του κόστους παραγωγής δημοσίων υπηρεσιών ούτε για πλάκα (ας είναι καλά τα οργανωμένα συμφέροντα  στα νοσοκομεία, σχολεία, πανεπιστήμια, ΔΕΚΟ και όπου αλλού). Άρα τι μένει; Φυσικά επιπλέον μείωση της ποιότητας. Και το χειρότερο φυσικά είναι ότι όλο και λιγότεροι λόγω ύφεσης και μείωσης εισοδημάτων μπορούν να αγοράσουν αυτές τις υπηρεσίες από τον ιδιωτικό τομέα. Αυτό που πρέπει πλέον να περιμένουμε (και να ελπίζουμε) είναι να υπάρξει επιτέλους πολιτική πίεση (από τη μεσαία-;- τάξη) για τη βελτίωση της ποιότητας ή μείωση του κόστους παραγωγής των δημοσίων υπηρεσιών.

Replay

Στο προηγούμενο post είχαμε μια ανατροπή. Καθυστερημένα κατάλαβα (μάλλον μου είπαν) πώς θα μπορούσε να παρερμηνευτεί αυτή η ανατροπή. Έτσι αναγκάζομαι σήμερα να δείξω replay της φάσης. Σε καμία περίπτωση δεν υπονοούσα ότι τα μέτρα δεν πρέπει να προχωρήσουν- διαφωνώ σε πολλά από αυτά, και θεωρώ ότι η κυβέρνηση έκανε τις γνωστές παραχωρήσεις σε διάφορες ομάδες, θίγοντας άλλες. Ακόμα πιστεύω ότι το μνημόνιο ήταν η σωστή συνταγή- αν και εμείς μόνο αυτή τη συνταγή δεν ακολουθήσαμε. Τέλος προφανώς η ανατροπή στη σκέψη μου δεν ήρθε λόγω πιθανών μειώσεων στα ειδικά μισθολόγια- όταν όλοι έχουν μειώσεις πρέπει να είσαι παράλογος αν πραγματικά εσύ θες να είσαι ο μόνος που θα εξαιρεθεί.
Αυτό που ήθελα να θίξω στο προηγούμενο post δεν έπιανε την οικονομική διάσταση των μέτρων, αλλά αντίθετα τη χαοτική πολιτική δυναμική της ελληνικής πολιτικής σκηνής. Οποιαδήποτε αντιστροφή αυτής της δυναμικής μπορεί να έρθει μόνο με ένα μεγάλο ηλεκτροσόκ, μια μεγάλη καταστροφή, ώστε επιτέλους να απαλλαγούμε από τους κάθε λογής ανεύθυνους εξυπνάκηδες.   

Ανατροπή

Μετά από πολύ καιρό- μάλλον πάρα πολύ- αποφάσισα να ξαναγράψω στο blog. Ελπίζω να μην είναι εξαίρεση και να ακολουθήσουν κι άλλες αναρτήσεις τις επόμενες μέρες. Η αιτία που έλειψα είναι ότι μέχρι σήμερα είχα την αίσθηση πως ότι είχα να πω το είχα ήδη πει-μάλλον μου τελείωσαν οι λέξεις με την κατάσταση στην Ελλάδα. Σήμερα συνειδητοποίησα ότι όπως πάει η όλη φάση δεν τελειώνουν αυτά που πρέπει ή θέλεις να πεις. Και αυτό ήταν η πρώτη ανατροπή.
Η δεύτερη ανατροπή είναι αυτό που θα πω στη συνέχεια- και είναι ανατροπή για όσους με διαβάζουν- ή μάλλον με διάβαζαν. Νομίζω ότι τα μέτρα που ετοιμάζεται να ψηφίσει η κυβέρνηση πρέπει να καταψηφιστούν και η χώρα να μην πάρει τη δόση των 31 δις- ή όποια άλλη δόση. Νομίζω ότι όπως έχει πάει η κατάσταση η καταψήφιση των μέτρων είναι η τελευταία ελπίδα της χώρας. Μετά ο δρόμος δεν έχει επιστροφή.
Φυσικά βέβαια δε μιλάω για οικονομικούς υπολογισμούς. Εξακολουθώ να πιστεύω ότι η στάση πληρωμών θα είναι καταστροφή για τη χώρα. Αντίθετα η αλλαγή στη στάση μου προέρχεται από εκτίμηση της πολιτικής δυναμικής. Όπως και να χει τα μέτρα- όσο σωστά κι αν είναι- θα είναι επώδυνα. Αυτό θα έχει αποτέλεσμα την περαιτέρω ριζοσπαστικοποίηση της ελληνικής κοινωνίας. Το εκλογικό κοινό θα στραφεί στους δυο πόλους που εδώ και καιρό ενισχύει- το ΣΥΡΙΖΑ και την Χ.Α. Και αν ο ΣΥΡΙΖΑ γίνει κυβέρνηση τότε αναγκαστικά η Χ.Α. μπορεί να γίνει και αξιωματική αντιπολίτευση (!!!)....Και το μετά φυσικά δε θέλω ούτε να το σκέφτομαι.
Επομένως υπάρχουν δυο δρόμοι, είτε αλλαγή της πιο πάνω πολιτικής δυναμικής- αλλά πώς;- είτε οικονομική καταστροφή ώστε να αποδομηθούν όσοι λαϊκίστικα πόνταραν σε αυτή.Φυσικά κάτι τέτοιο θα είναι καταστροφικό, αλλά ίσως το προτιμώ από το να δω την Χ.Α. στην αξ. αντιπολίτευση και στην κυβέρνηση.
Και η στιγμή για όλα αυτά είναι τώρα. Αν η χώρα περάσει σε πρωτογενή πλεονάσματα, η στάση πληρωμών θα έχει μικρό κόστος. Αν γίνει κανείς δε θα την καταλάβει, ενισχύοντας έτσι τη λογική των αντιμνημονιακών ότι η χρεωκοπία δεν πρέπει να φοβίζει το λαό (sic).

Ορθολογικοί ψηφοφόροι

Η πιο πάνω εικόνα είναι από μια πρόσφατη δημοσκόπηση της Public Issue. Η ερώτηση είναι "είστε υπέρ ή κατά του μνημονίου;". Η εικόνα είναι σοκαριστική:  6% των ψηφοφόρων του ΣΥΡΙΖΑ και 14% των ψηφοφόρων των Ανεξάρτητων Ελλήνων και 35 των ψηφοφόρων του ΚΚΕ είναι υπέρ του μνημονίου.  Επίσης είμαι βέβαιος ότι αν υπήρχε ερώτημα "οι μετανάστες έκαναν καλό στην ελληνική οικονομία" θα υπήρχαν ψηφοφόροι της Χρυσής Αυγής που θα έλεγαν ναι. 

Φυσικά κάτι τέτοιο είναι παράδοξο. Δεν είναι δυνατό να ψηφίζεις αυτά τα κόμματα και να μη γνωρίζεις ότι είναι ξεκάθαρα κατά του μνημονίου- στην πραγματικότητα είναι η βασική αρχή πάνω στην οποία ζητάνε την ψήφο του λαού. Η εξήγηση ότι οι ψηφοφόροι δεν είναι ενημερωμένοι, φυσικά δεν είναι αρκετή. Αν μετά από πρόσφατες εκλογές δεν είναι ενημερωμένοι για τις θέσεις των κομμάτων, γιατί να πιστεύουμε ότι πήγαν (στις 6 Μαΐου)και θα πάνε (στις 17 Ιουνίου) να ψηφίσουν ενημερωμένοι. Και βέβαια υπάρχει η ερμηνεία ότι δεν κατάλαβαν την ερώτηση. Αλλά αν δεν κατάλαβαν μια τόσο ξεκάθαρη ερώτηση τι μας λέει ότι καταλαβαίνουν για τι ψηφίζουν.

Τα ποσοστά αυτά δεν είναι μικρά. Αποτελούν πάνω από το 2% του εκλογικού σώματος. Για την ακρίβεια μας λένε ότι υπάρχουν αποδείξεις (και όχι απλώς ενδείξεις) ότι 2% του εκλογικού σώματος είναι ανορθολογικό.

Αν πολιτικά είμαστε τόσο ανορθολογικοί, είναι σωστό να διατηρούμαστε από έναν πολιτικό μηχανισμό στήριξης; Μήπως τελικά ο μόνος τρόπος για να λειτουργήσουμε ορθολογικά είναι να αυξήσουμε το κόστος για τις ενέργειές/ αποφάσεις μας; Μήπως πρέπει να φύγει αυτός ο μηχανισμός (μνημόνιο, PSI, δανεισμός από κράτη κλπ) και να στραφούμε στις λύσεις της αγοράς; Μήπως πρέπει να αφήσουμε τα πράγματα να μας οδηγήσουν εκεί που θα μας πήγαινε η αγορά χωρίς καμία παρέμβαση κυβερνήσεων; Μήπως να ζήσουμε την καταστροφή, ώστε μέσα σε αυτό το πλαίσιο να μάθουμε τι είναι ορθολογισμός και τι όχι; Αν δεν πίστευα στο lock-in και στην εξάρτηση στις αρχικές συνθήκες η απάντηση στα πιο πάνω θα ήταν "φυσικά ναι".  

Απλή Αναλογική

Από χθες έχει ξεκινήσει μια συζήτηση για το πόσο λάθος είναι ο εκλογικός νόμος. Η βασική κριτική είναι ότι ο νόμος αυτός είναι λίγο αναλογικός. Το πρώτο με το δεύτερο κόμμα έχουν διαφορά 2% περίπου, ενώ οι έδρες του πρώτου είναι σχεδόν διπλάσιες. Επίσης ένα μεγάλο ποσοστό του εκλογικού σώματος (περίπου 18%) ψήφισε κόμματα που δεν έπιασαν το 3% και ως εκ τούτου είναι χωρίς αντιπροσώπευση στη βουλή. Διαφωνώ με αυτές τις κριτικές για πολλούς λόγους. Σε αυτό το post δε θα ασχοληθώ με τα επιχειρήματα υπέρ του υπάρχοντος εκλογικού νόμου. Αντίθετα θα προσπαθήσω να δω τι θα γινόταν αν οι χθεσινές εκλογές γινόντουσαν με απλή αναλογική. Καταλαβαίνω φυσικά ότι αν οι "κανόνες του παιχνιδιού" ήταν διαφορετικοί τότε το αποτέλεσμα δε θα ήταν ίδιο (π.χ. ο ΣΥΡΙΖΑ δε θα κατέβαινε ενιαίος, τα μικρά κόμματα θα ήταν περισσότερα και θα έπαιρναν μεγαλύτερα ποσοστά). Επίσης το σενάριο που θα δώσω δεν είναι το μοναδικό- προφανώς μπορούν να υπάρξουν και άλλα λιγότερο καταστροφικά.

Στον πιο πάνω πίνακα δίνονται τα ποσοστά (μέχρι τώρα), οι έδρες αν ίσχυε η απλή αναλογική καθώς και η θέση του κάθε κόμματος για την οικονομία- στη γνωστική νεοελληνική κλίμακα μνημονιακοί- αντιμνημονιακοί. Από την κλίμακα άφησα την Χρυσή Αυγή έξω για λόγους που θα γίνουν προφανείς πιο κάτω. Επίσης για το κόμμα των Πειρατών δεν υπάρχει καμία ένδειξη για το αν θα ήταν υπέρ των δυνάμεων του μνημονίου ή κατά. Τέλος το ΛΑΟΣ προτίμησα να το βάλω στο μνημονιακό χώρο- από τις πολλές κωλοτούμπες που έχει κάνει έχω ζαλιστεί.
Αν αθροίσει κανείς τις έδρες αυτών με (Υ) θα δει ότι είναι 127, ενώ αυτών με (Κ) είναι 150. Και στη δεύτερη ειδικά κατηγορία υπάρχουν και πολλά ετερόκλητα κόμματα (π.χ. δε μπορώ να φανταστώ κυβέρνηση που θα στηρίζεται στους Ανεξάρτητους Έλληνες και το Σύνδεσμο Εθνικής Ενότητας μαζί με το ΚΚΕ). Επιπλέον υπέθεσα ότι το ΚΚΕ θα μπει σε κάποια κυβέρνηση (αντίθετα με τις εξαγγελίες του μέχρι σήμερα). Ακόμα και με αυτές τις παραδοχές ο σχηματισμός κυβέρνησης σημαίνει είτε σπάσιμο των βασικών προγραμματικών θέσεων των κομμάτων (μνημόνιο- όχι μνημόνιο) ή είτε συνεργασία με την Χ.Α. είτε το κόμμα των Πειρατών.
Και ξαφνικά φαίνεται το βασικό πρόβλημα με την απλή αναλογική: κόμματα με χαμηλό ποσοστό που πιθανότατα θέλουν πολύ να μπουν σε μια κυβέρνηση ή έχουν γενικά "χαλαρό" πρόγραμμα μπορούν να γίνουν οι βασικοί ρυθμιστές του τελικού σχηματισμού κυβέρνησης. Το προτελευταίο κόμμα που μπαίνει στη βουλή και ένα ακραίο κόμμα που ίσως και αυτοί που το ψήφισαν δε το θέλουν μπορούν να είναι αυτά που έχουν πολύ μεγάλη δύναμη διαπραγμάτευσης (για όσους δεν πιστεύουν ότι η δύναμη διαπραγμάτευσης είναι σημαντικό ζήτημα τους προτείνω να διαβάσουν πως κατάφερε ο Χίτλερ να γίνει καγκελάριος την πρώτη φορά το 1932).
Δε λέω με τίποτα ότι το πιο πάνω πρόβλημα δε μπορεί να υπάρξει με ένα πλειοψηφικό σύστημα.Με τον πλειοψηφικό νόμο που έχουμε σήμερα η δύναμη διαπραγμάτευσης πάει ουσιαστικά στο πρώτο κόμμα: είναι πολύ δύσκολο να γίνει κυβέρνηση χωρίς τη συμμετοχή του. Η πιθανότητα όμως να πάει η δύναμη σε λάθος χέρια είναι πολύ μικρότερη- για να γίνεις πρώτο κόμμα θα πρέπει να πείσεις περισσότερο κόσμο.

Επιτόκια ως σήμα

Για το ρόλο της ελληνικής πολιτικής σκηνής στην σημερινή τραγωδία έχω γράψει πολλές φορές. Αντίθετα δεν έχω γράψει πολλά για την ευθύνη της κακής ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής στην ελληνική κρίση. Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα ήταν ότι μετά την εισαγωγή του ευρώ δόθηκε μια εντύπωση στις αγορές υπερβολικά μεγάλης οικονομικής ολοκλήρωσης που στην πραγματικότητα δεν υπήρχε. Τα spread ελληνικών και γερμανικών ομολόγων είχαν πέσει υπερβολικά χαμηλά, αλλά αντίθετα το εμπορικό έλλειμμα της Ελλάδας αύξανε. Αφού ο δανεισμός ήταν φθηνός (χαμηλά επιτόκια) το έλλειμμα στο ισοζύγιο αντισταθμιζόταν με δανεισμό από το εξωτερικό. Και με αυτό τον τρόπο είχε δημιουργηθεί μια τεράστια φούσκα στην ελληνική οικονομία. Ή μάλλον για να είμαι πιο ακριβής, η τεράστια φούσκα ήταν η ελληνική οικονομία.
Η αιτία του προβλήματος ήταν τα χαμηλά επιτόκια- και μάλιστα σταθερά χαμηλά. Οι αγορές δεν καταλάβαιναν ότι ακόμα και μέσα σε μια νομισματική ένωση υπάρχουν ασυμμετρίες στη δομή της πραγματικής οικονομίας που οδηγούν σε μεγάλα εμπορικά ελλείμματα για κάποιους και πλεονάσματα για κάποιους άλλος. Δεν καταλάβαιναν ότι κάποια στιγμή θα έπρεπε να γίνει προσαρμογή. Και γι αυτό δάνειζαν την Ελλάδα με σταθερά χαμηλά επιτόκια. Αν αυξάνονταν τα επιτόκια τότε η κυβέρνηση θα έπαιρνε ένα μήνυμα ανάγκης προσαρμογής αρκετά πριν (2004;2005;), όταν το πρόβλημα θα ήταν σχετικά διαχειρίσιμο.
Μέσα στη συνθήκη για τη νομισματική ένωση υπήρχε κάτι που τουλάχιστον στην περίπτωση της Ελλάδας έπρεπε να λειτουργήσει στην κατεύθυνση της προσαρμογής: το σύμφωνο σταθερότητας μιλούσε για ελλείμματα προϋπολογισμού κάτω του 3% και χρέος κάτω από 60%. Με λίγα λόγια όταν αύξανε το χρέος θα έπρεπε η κυβέρνηση χωρίς να αντιμετωπίζει αυξανόμενα επιτόκια να ξεκινήσει διαδικασία προσαρμογής. Αλλά το σύμφωνο σταθερότητας ήταν κάτι το οποίο οι πολιτικοί της Ε.Ε. πέταξαν πολύ γρήγορα στα σκουπίδια- κλασσική περίπτωση αποτυχίας του πολιτικού μηχανισμού.
Τα επιτόκια θα ήταν το καλύτερο σήμα ότι κάτι πάει στραβά. Υψηλότερα επιτόκια θα επέβαλλαν στην κυβέρνηση να περιορίσει τη σημερινή κατανάλωση, καθώς αυτή σε μια αύξηση των επιτοκίων θα γινόταν πιο ακριβή. Μένοντας χαμηλά αυτό το σήμα ποτέ δεν ήρθε. Και το γεγονός ότι δεν υπήρξε ένα τέτοιο σήμα ήταν ατέλεια της αγοράς.
Τον τελευταίο καιρό ακούω κόμμα(τα) να ζητάνε από την ΕΚΤ να δανείζει τις κυβερνήσεις με ποσοστό 1% (όσο λένε δανείζει και τις τράπεζες στη διατραπεζική). Οι κυβερνήσεις όμως δεν είναι τράπεζες (π.χ. η ΕΚΤ μπορεί να επιβάλλει κανόνες στις τράπεζες που θα είναι συμβατοί με το επιτόκιο 1%- δεν μπορεί να κάνει κάτι τέτοιο στις κυβερνήσεις). Αυτό που ζητάνε τα κόμματα είναι και η ΕΚΤ να ακολουθήσει την καταστροφική λογική της αγοράς μέχρι σήμερα- να μη δίνει σήμα στις κυβερνήσεις ότι κάτι πάει στραβά. Δηλαδή να μετατρέψουν αυτό που και οι ίδιοι καταλαβαίνουν ως ατέλεια της αγοράς σε ατέλεια και της πολιτικής. Ο λόγος που γίνεται μια τέτοια πρόταση κατά τη γνώμη μου είναι καθαρά λαϊκισμός: σε μια πρόταση μπορούν να κάνουν επίθεση στις τράπεζες (δανείζονται χαμηλά) στην Ε.Ε. (δε δανείζει φθηνά τα κράτη) και ζητούν αναδιανομή από τις μελλοντικές γενιές στη σημερινή (θα συνεχίσουμε να δανειζόμαστε). Ως εκ τούτου ίσως αυτή η πρόταση να είναι η πιο πολιτικά αποτελεσματική που έχω ακούσει ποτέ. Αντίθετα οικονομικά είναι μια μεγάλη φούσκα.

Ευρώ-Δραχμή και εκλογές

Στα οικονομικά λέμε ότι μακροχρόνια το χρήμα είναι ουδέτερο. Με εντελώς απλουστευτικό τρόπο αυτό σημαίνει ότι στο τέλος της ημέρας δεν έχει σημασία αν αυτό που παράγουμε το υπολογίζουμε σε ευρώ ή δραχμές, αλλά πόσο μπορούμε να παράγουμε. Μακροχρόνια η πραγματική οικονομία δεν επηρεάζεται από τον τρόπο που υπολογίζονται οι τιμές. Άρα στο τέλος της ημέρας είτε στη δραχμή είτε στο ευρώ η οικονομία μας θα έχει τα ίδια χάλια, και θα χρειάζεται τις ίδιες μεταρρυθμίσεις για να μπορέσει να δώσει μεγαλύτερο εισόδημα στα άτομα. (σσ. Βραχυχρόνια δεν ισχύει βέβαια αυτό. Η ιστορία μετάβασης στη δραχμή κατά τη γνώμη μου θα έχει τεράστιο κόστος το οποίο δεν δικαιολογείται με κανένα τρόπο αφού μακροχρόνια δε θα υπάρχει όφελος).
Η συζήτηση επομένως μετάβασης στη δραχμή δεν έχει τόσο οικονομική βάση. Η βάση είναι περισσότερο πολιτική. Το ευρώ δεν είναι τίποτα άλλο παρά το όχημα και επιβεβαίωση της ευρωπαϊκής πορείας της χώρας. Μένοντας στο ευρώ, οι Έλληνες πιστοποιούν τον δυτικό/ ευρωπαϊκό προσανατολισμό τους.
Το συμπέρασμα αυτό γίνεται ακόμα πιο προφανές αν κάποιος δει τα κόμματα που είναι ενάντια στο ευρώ. Είναι κόμματα είτε τις άκρας δεξιάς- που ονειρεύονται ένα χριστιανικό, "ηθικό", βυζαντινού τύπου ελληνικό κράτος- είτε τα κόμματα της αριστεράς που βλέπει με στραβό μάτι οτιδήποτε δυτικό και ονειρεύεται ένα Σταλινικό, ή Β. Κορεατικό κράτος.
Η συζήτηση για το που πρέπει να κοιτάει το ελληνικό κράτος είναι μια συζήτηση που γίνεται από το 1821 μέχρι σήμερα με διαφορετικούς τρόπους- Ρωσία ή Αγγλία, Αντάντ ή Κεντρικές Δυνάμεις, ΗΠΑ ή ΕΣΣΔ. Ιστορικά είδαμε ότι η σωστή επιλογή πάντα ήταν η δύση και όχι η ανατολή ή ο απομονωτισμός. Μεγάλοι ηγέτες κατάφεραν να πάνε τη χώρα στο σωστό. Υπάρχουν άραγε σήμερα οι ηγέτες που θα πείσουν τους Έλληνες ότι η ευρωπαϊκή πολιτική είναι η σωστή;Ή μήπως θα κάνουμε πλέον το μεγάλο ιστορικό λάθος που δεν έγινε τις προηγούμενες φορές;

Αυτοκτονίες

Επειδή μεγάλη κουβέντα γίνεται για τις αυτοκτονίες στην Ελλάδα τον καιρό του μνημονίου, βρήκα αυτά τα στοιχεία (πηγή: OECD Health Statistics at a Glance) και τα παρουσιάζω χωρίς πολύ σχολιασμό (κάντε κλικ στην εικόνα για μεγέθυνση). Τα στοιχεία για το 2011 είναι ανεπίσημα (πιθανότατα να είναι μεγαλύτερα από τα πραγματικά, όταν αυτά δημοσιευτούν- πηγή: Kentikelenis A, Karanikolos M, Papanicolas I, et al. Health effects of financial crisis: omens of a Greek tragedy. Lancet 2011).
Με λίγα λόγια αυτοκτονίες είχαμε και πριν το μνημόνιο. Το επίπεδό τους είναι μεν μεγαλύτερο από το 2009, αλλά όχι ιστορικά υψηλό (προσεγγίζει επίπεδα του 1993). Γενικά τα στοιχεία αυτοκτονιών καλά είναι να τα αντιμετωπίζουμε με αρκετές επιφυλάξεις (θέμα taboo, που πολλές φορές δεν αναφέρεται στις αρχές ή απλά σκεπάζεται- ίσως και λόγω δημοσιότητας να μην είναι και τόσο taboo σήμερα).
Η κρίση σίγουρα αύξησε τις αυτοκτονίες, αλλά όχι στο βαθμό που προβάλλεται. Η πλήρης απάντηση μπορεί να έρθει στατιστικά τουλάχιστον μετά από 5 χρόνια.

Ιστορίες από την Μεγάλη Παρασκευή

Μεγάλη Παρασκευή σήμερα και είπα να γράψω κάτι σχετικό με την ημέρα. Θα χρησιμοποιήσω μια ιστορία από την Καινή Διαθήκη με σκοπό να βγάλω κάποια γενικά συμπεράσματα. Αν και ξέρω ότι η ιστορία αυτή δεν είναι ακριβής (με την ιστορική σημασία της) αλλά μάλλον θεολογική- πολιτική περιγραφή, θα τη χρησιμοποιήσω με την κυριολεκτική της παρουσίαση.
Σύμφωνα λοιπόν με την Καινή Διαθήκη, όταν συνέλαβαν τον Ιησού ο Πιλάτος έδωσε στο πλήθος τη δυνατότητα να τον απελευθερώσουν, ακολουθώντας ένα έθιμο που ήθελε να δίνεται χάρη σε έναν κρατούμενο τις ημέρες του Πάσχα. Το πλήθος στην απόφασή του είχε δυο επιλογές: τον Ιησού ή τον Βαραββά. Οι περισσότεροι θα συμφωνήσουν σήμερα ότι η σωστή απόφαση του πλήθους θα ήταν η αθώωση του Ιησού. Γνωρίζουμε όμως ότι κάτι τέτοιο δε συνέβη. Η απόφαση του πλήθους ήταν κατά κανόνα δημοκρατική. Συγκεκριμένα σύμφωνα με τις γραφές ήταν σχεδόν ομόφωνη. Άρα μάλλον σε αυτή τη γνωστή ιστορία έχουμε την πιο δημοφιλή περίπτωση αποτυχίας της δημοκρατίας. Και αυτό ακριβώς είναι που θέλω να συζητήσω λίγο παραπάνω.
Σύμφωνα με το θεώρημα του Condorcet, όσο μεγαλύτερη είναι μια επιτροπή τόσο πιο πιθανό είναι να καταλήξει στο σωστό αποτέλεσμα, αν έχει να επιλέξει ανάμεσα σε μια σειρά από εναλλακτικές. Και η επιτροπή που επέλεξε την καταδίκη του Ιησού ήταν πολύ μεγάλη. Τι οδήγησε σε αυτή την αποτυχία της επιτροπής να βρει το σωστό αποτέλεσμα;
Η απάντηση είναι προφανής εξετάζοντας την εναλλακτική του πλήθους, τον Βαραββά. Έναν επαναστάτη κατά των ξένων κατακτητών που καταπίεζαν την ελευθερία (sic) των Ιουδαίων. Ένας λαϊκός ήρωας που υποσχόταν με τις πράξεις του απελευθέρωση από το ζυγό των Ρωμαίων. Ο Ιησούς αντίθετα υποσχόταν ελευθερία σε μια επόμενη ζωή. Με λίγα λόγια το πλήθος είχε να αποφασίσει ανάμεσα σε βραχυπρόθεσμο έναντι σε μακροπρόθεσμο όφελος (νομίζω και τα δυο είχαν αντίστοιχες αβεβαιότητες στο να συμβούν). Και το πλήθος αποφάσισε κοιτάζοντας τον παρόν. Και επέλεξε λάθος (σε κάθε περίπτωση ο Ιησούς ήταν αθώος σε σχέση με τον Βαραββά).
Η δημοκρατία απέτυχε στο παραπάνω παράδειγμα. Θα μπορούσε να πετύχει; Μια απάντηση θα ήταν ο Πιλάτος να έθετε άλλη εναλλακτική έναντι του Ιησού. Αλλά σε αυτή την περίπτωση θα έλεγε κάποιος ας απελευθέρωνε τον Ιησού άμεσα, χωρίς ψηφοφορία. Άλλη επιλογή θα ήταν να ενημερωθεί ο λαός για τους δυο και να ψηφίσει. Αλλά και πάλι έχω αμφιβολίες αν θα επέλεγε σωστά. Μάλλον η καλύτερη επιλογή θα ήταν κάποιος περιορισμός της δημοκρατίας- να ψηφίσουν κάποιοι συγκεκριμένοι- οι μορφωμένοι ή οι πλούσιοι  ή ακόμα καλύτερα αυτοί που ήταν ενημερωμένοι για τους δυο ανθρώπους.
Δυο τελικές παρατηρήσεις. Πρώτον στη συγκεκριμένη ψηφοφορία προφανώς υπήρξε lobbying- το γνωρίζουμε από την Καινή Διαθήκη. Το lobbying είναι πρόβλημα της δημοκρατίας και υπάρχει γιατί κάποιοι ψηφοφόροι δεν είναι επαρκώς ενημερωμένοι. Αν όλοι οι ψηφοφόροι είναι ενημερωμένοι σωστά το lobbying θα είναι αναποτελεσματικό.  Δεύτερον αν κάποιος ισχυριστεί ότι η απόφαση ήταν θέλημα Θεού, τότε προφανώς θα πρέπει να αναγνωρίσει ότι δε χρειαζόμαστε εκλογές για οτιδήποτε αλλά έναν ελέω Θεού βασιλιά.
Καλό Πάσχα σε όλους

Διαφωνίες τηλε-οικονομολόγων

Κλασσική κριτική στους οικονομολόγους είναι ότι αφού δε συμφωνούν μεταξύ τους, πώς περιμένουν τον κόσμο να τους εμπιστευθεί. Η πραγματικότητα είναι ότι στα περισσότερα γενικά θέματα οι οικονομολόγοι συμφωνούν. Για παράδειγμα για το αν οι αγορές είναι απαραίτητες για την οργάνωση της οικονομίας, αν το κράτος πρέπει να παρεμβαίνει, αν το διεθνές εμπόριο είναι καλό για μια χώρα, ποιοι είναι οι καλοί θεσμοί που προκαλούν ανάπτυξη μάλλον υπάρχει καθολική συμφωνία. Οι διαφωνίες είναι για "παραμετρικά" ζητήματα μέσα στα ίδια τα ερωτήματα. Παρόλα αυτά στην τηλεόραση φαίνεται ότι οι οικονομολόγοι διαφωνούν- και μάλιστα μπορεί να βγαίνει ότι έχουν τέτοιες διαφωνίες που δε μιλιούνται μεταξύ τους. Κάτι τέτοιο βέβαια μόνο αλήθεια δεν είναι. Ο λόγος που εμφανίζεται μια τέτοιας μορφής διαφωνία είναι η ίδια η δομή της τηλεόρασης. Και δεν αναφέρομαι σε επίπλαστες διαφωνίες για να γίνεται τηλεθέαση. Το πρόβλημα των τηλε-οικονομολόγων είναι άλλο.
Για να σκεφτούμε λίγο. Γιατί κάποιος δέχεται να βγει στην τηλεόραση; Όπως καταλαβαίνει κάποιος το να βγεις σε ένα κανάλι έχει κάποιο κόστος- το χρόνο που χάνεις για να πας εκεί, η προετοιμασία, η αναμονή κλπ. Και ως γνωστών ο χρόνος (ειδικά στο μυαλό των οικονομολόγων) είναι χρήμα ή μάλλον κόστος ευκαιρίας. Γιατί κάποιος να δώσει ένα τέτοιο κόστος;
Η πρώτη απάντηση είναι η πιο επιφανειακή: γιατί έχει πάθος με το "γυαλί". Προφανώς αν είχε τέτοιο πάθος θα γινόταν δημοσιογράφος, ηθοποιός ή τηλεπερσόνα, άρα μάλλον δεν ισχύει. Η δεύτερη απάντηση είναι ότι θέλει να προβάλλει τη δουλειά του, το τμήμα του, το πανεπιστήμιό του. Αυτή είναι η πιο λογική απάντηση, αλλά μπορεί να ισχύει μόνο γι αυτούς που βγαίνουν λίγες φορές ή σε μέσα τα οποία δε συνεπάγονται μεγάλο κόστος (ραδιόφωνο, εφημερίδες, τοπικά μέσα). Για παράδειγμα στα μεγάλα κανάλια για να βγεις πρέπει να περάσεις μια τεράστια διαδικασία που μπορεί να φτάσει στα όρια της λογοκρισίας, με συνεχή τηλεφωνήματα και συζητήσεις- με άλλα λόγια πολύ μεγάλο κόστος.
Η τρίτη απάντηση γίνεται προφανής αν δει κάποιος την πορεία των τηλε-οικονομολόγων: δίνουν το τεράστιο κόστος που είπαμε πιο πάνω αποβλέποντας σε σημαντικά οφέλη. Οι περισσότεροι στόχο έχουν την κάθοδο στην πολιτική. Λίγο πολύ οι περισσότεροι που έγιναν γνωστοί στις συζητήσεις για την κρίση και δέχθηκαν να εκτεθούν στην τηλεόραση αρκετές φορές, είτε κατεβαίνουν με κάποιο κόμμα ή έφτιαξαν το δικό τους. Κάποιοι άλλοι βγήκαν στη τηλεόραση με σκοπό να προωθήσουν ένα μελλοντικό βιβλίο που προορίζεται για μαζική κατανάλωση.
Τι σημαίνουν όλα αυτά για το βασικό μας ερώτημα; Οι οικονομολόγοι μπορεί να διαφωνούν, αλλά σε κάθε περίπτωση η διαφωνίες τους είναι πιο μικρές από τις διαφωνίες των πολιτικών. Το κοινό όμως βλέπει πολύ λίγους οικονομολόγους και πάρα πολλούς wannabe πολιτικούς που δηλώνουν οικονομολόγοι.

Σχολές Οικονομικής Σκέψης

Χθες στο πανεπιστήμιο πραγματοποιήθηκε ημερίδα με θέμα τη Χρεοκοπία και τις συνέπειές της. Προσωπικά τη βρήκα πολύ ενδιαφέρουσα- και νομίζω το ίδιο και οι φοιτητές. Όμως όταν συζητιέται δημόσια ένα τέτοιο θέμα έρχεται και κόσμος με τη δική του agenda. Μάλιστα είναι προετοιμασμένος με ερωτήσεις- χωρίς βέβαια να ξέρει τι θα ακούσει, αλλά αυτές οι ερωτήσεις πάντα θα κολλήσουν κάπου. Και φυσικά ήρθε το μεγάλο θέμα που αντιμετωπίζει κάθε οικονομικό τμήμα: "Γιατί δε διδάσκετε στους φοιτητές (και) Μαρξιστικά Οικονομικά;"
Η αντίδρασή μου στην ερώτηση αυτή χθες ήταν ότι όπως στο τμήμα Φυσικής δε διδάσκουν τη θεωρία τη Δημιουργίας έτσι και στα οικονομικά δε διδάσκουμε Μαρξιστικά Οικονομικά- η θεωρία έχει καταρρεύσει και είναι απλώς ιστορία. Μάλιστα κάνοντας ένα απλό ψάξιμο στο google βρήκα στις 2 πρώτες σελίδες της αναζήτησης 3 πανεπιστήμια που διδάσκουν μάθημα Μαρξιστικής Οικονομικής. Παράλληλα βρήκα (σε αντίστοιχες 2 πρώτες σελίδες της αναζήτησης) 2 πανεπιστήμια που διδάσκουν την θεωρία της Δημιουργίας σε τμήμα Φυσικής. Άρα μάλλον η αρχική μου αντίδραση ήταν σωστή.
Στην πορεία βρήκα και άλλες δυο σημαντικές απαντήσεις στο ερώτημα "γιατί όχι μάθημα Μαρξιστικής οικονομικής". Η πρώτη λέει ότι τα φαινόμενα που εξηγεί η μαρξιστική θεωρία (θεωρία της αξίας)- δηλ. φτώχεια, ανισότητα, κρίση- μπορεί να τα εξηγήσει καλύτερα η ορθόδοξη οικονομική. Και μάλιστα υποθέτοντας ένα περιβάλλον πιο συμβατό με τη σύγχρονη εποχή. Εκτός βέβαια αν μας ενδιαφέρει η θεωρία ως θεωρία και όχι ως εξήγηση της πραγματικότητας.
Η δεύτερη απάντηση είναι περισσότερο αντιστροφή του ερωτήματος "και γιατί μαρξιστική θεωρία και όχι Αυστριακά οικονομικά, οικολογικά οικονομικά, εξελικτικά οικονομικά, μετα-κεϋνσιανά, μετά- θεσμικά ή ακόμα και φεμινιστικά οικονομικά". Αν αρχίσουμε να διδάσκουμε τις μη ορθόδοξες σχολές οικονομικής σκέψης καλύτερα να πάμε στις σύγχρονες. Αλλά αν η κάθε μια έχει δικό της μάθημα τότε μάλλον για να γίνει κάποιος οικονομολόγος θα πρέπει να παίρνει καμιά εκατοστή μαθήματα.
Τα παραπάνω όλα με πάνε στο γενικό συμπέρασμα ότι η ιστορία οικονομικών θεωριών είναι το μάθημα που καλύπτει με τον καλύτερο τρόπο όλα τα παραπάνω. Και στο κάτω κάτω η μαρξιστική οικονομική είναι πράγματι κάτι το οποίο ανήκει εκεί. Πλέον περισσότερο ως ιστορία, παρά ως θεωρία.

PSI-αλήθειες

Ξεκίνησε το PSI, τα ελληνικά ομόλογα έχουν πάρει χαρακτηρισμό Selective Default, η χώρα λειτουργεί κανονικά, άρα ήρθε η ώρα για μερικές αλήθειες που μόνο οι πιο ψαγμένοι μπορούν να καταλάβουν. Ας δούμε λίγο την απόφαση του Οκτωβρίου για το PSI και τις εξελίξεις από τότε. Σε γενικές γραμμές αυτά που έγιναν είναι τα εξής: τα ελληνικά ομόλογα που είχαν οι ομολογιούχοι, ανταλλάσσονται (για όσους θέλουν-προαιρετικά) με νέα ομόλογα, με μικρότερη απόδοση, μικρότερη αξία, και πιο μεγάλη διάρκεια. Επίσης το προαιρετικό της διαδικασίας είναι εν μέρη αληθές- αν ενεργοποιηθούν οι ρήτρες συλλογικής δράσης που πέρασαν στο κοινοβούλιο, αν τελικά δεχθούν εθελοντικά πολλοί (75%?)ομολογιούχοι τότε αν αποφασίσει η κυβέρνηση θα είναι υποχρεωτική η ανταλλαγή και για τους υπόλοιπους. Να συμπληρώσουμε σε αυτό ότι σε αυτή την ανταλλαγή θα συμμετάσχει με κάποιο τρόπο (προς το παρών δεν έχει διατυπωθεί ακριβώς πως) και η ΕΚΤ. Κακά τα ψέματα αλλά αυτό που λέμε PSI είναι ακριβώς ο τρόπος με τον οποίο τελειώνουν οι κρατικές στάσεις πληρωμών. Με λίγα λόγια το τελικό αποτέλεσμα είναι ακριβώς ίδιο με τον αν λέγαμε πριν 2 χρόνια ότι δεν πληρώνουμε τα ομόλογά μας.
Με λίγα λόγια χρεοκοπήσαμε. Ή μήπως όχι; Όπως ήδη σημείωσα έχουμε μόνο το τελικό στάδιο μιας στάσης πληρωμών, δεν είδαμε τα ενδιάμεσα. Από τον Οκτώβριο μέχρι προχθές, με όλη την ΕΕ δίπλα μας να πιέζει τραπεζίτες, διαπραγματευόμασταν τους όρους για την ανταλλαγή των ομολόγων. Ταυτόχρονα δε σταμάτησε σε καμία στιγμή μέχρι προχθές η ροή κεφαλαίων από την ΕΚΤ προς τις εμπορικές τράπεζες με αντάλλαγμα ελληνικά ομόλογα. Τέλος, το πρωτογενές έλλειμμα της κυβέρνησης μπορούσε να χρηματοδοτηθεί από το πρώτο πακέτο στήριξης- το γνωστό μνημόνιο. Με άλλα λόγια τις προηγούμενες μέρες είδαμε το τέλος της χρεοκοπίας, χωρίς να έχουμε δει την αρχή και τη μέση της.
Αν μη τι άλλο αυτό ήταν μια τεράστια επιτυχία της κυβέρνησης- που κατά τα άλλα έχει κάνει πολύ λίγα. Επίσης πρέπει να σημειώσουμε ότι η όλη διαδικασία διαπραγμάτευσης κράτησε μόλις 3 μήνες. Χωρίς την ΕΕ η όλη διαδικασία διαπραγμάτευσης θα κρατούσε πολύ παραπάνω. Και μάλιστα όσο κρατούσε δε θα υπήρχε ρευστότητα από την ΕΚΤ ή χρηματοδότηση του ελλείμματος με χρέος- έστω διακρατικό.
Το προφανές ερώτημα επομένως είναι πόσο κρατούν συνήθως παρόμοιες διαπραγματεύσεις. Δηλαδή πόσο διάστημα μεσολαβεί από τη μέρα που η κυβέρνηση λέει το "δεν πληρώνω" μέχρι να φτάσουμε σε ένα "PSI"; Προφανώς απάντηση δεν υπάρχει, υπάρχουν όμως ιστορικά στοιχεία. Η Ελλάδα στο παρελθόν χρεοκόπησε 3 φορές- παρόλα αυτά έχει περάσει το 51% των χρόνων που ήταν ανεξάρτητη σε καθεστώς χρεωκοπίας. Η πρώτη χρεωκοπία ξεκίνησε το 1826 και διευθετήθηκε το 1878. Η δεύτερη διάρκεσε από το 1894 μέχρι το 1897 (4 χρόνια), ενώ η τρίτη από το 1932 μέχρι το 1964. Η Αργεντινή έκανε στάση πληρωμών το 2001 και η διευθέτηση έγινε μέσα στο 2005. Η Ζιμπάμπουε ήταν σε καθεστώς χρεοκοπίας από το 2000 μέχρι και το 2009. Η Ελλάδα του 2012 μπήκε σε καθεστώς χρεοκοπίας τέλος Φλεβάρη 2012 και αναμένεται να βγει τον Απρίλη- μάλλον επιτυχία το λες αυτό.

Παίγνια μηδενικού αθροίσματος

Στη θεωρία παιγνίων, ως παίγνια μηδενικού αθροίσματος ορίζονται τα παίγνια εκείνα για τα οποία τα κέρδη του ενός παίκτη είναι ακριβώς ίδια με τις (συνολικές) ζημιές για τους άλλους συμμετέχοντες. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το μοίρασμα μιας πίτας. Αντίθετα κάποιος μπορεί να σκεφτεί, παίγνια θετικού αθροίσματος, δηλαδή παίγνια στα οποία τα κέρδη του ενός παίκτη δε συνεπάγονται απαραίτητα ζημιά για κάποιον άλλο.
Τι με έπιασε σήμερα και τα λέω αυτά; Σκέφτομαι απλά την ελληνική πολιτική σκηνή και γενικά πως καταλαβαίνει ο Έλληνας πολίτης την πολιτική: 99/100 φορές θεωρεί την πολιτική ένα παίγνιο θετικού αθροίσματος. Να δώσει λεφτά το κράτος στην εκπαίδευση, να μη μειώσει τους κατώτατους μισθούς, να μην κόψει τα πολυτεκνικά επιδόματα. Στην πραγματικότητα η πολιτική τις περισσότερες φορές είναι ένα παίγνιο μηδενικού αθροίσματος. Αν δεν ήταν δε θα χρειαζόντουσαν οι εκλογές. Αν δώσει το κράτος λεφτά για εκπαίδευση, θα πρέπει είτε να αυξήσει τη φορολογία είτε να μειώσει κάποια άλλη δαπάνη. Αν αυξήσει τους κατώτατους μισθούς, θα αυξηθεί το εισόδημα αυτών που εργάζονται, αλλά θα αυξηθεί η ανεργία. Αν δεν κόψει τα πολυτεκνικά επιδόματα θα πρέπει να κόψει κάποιες άλλες δαπάνες.
Όσο πιο γρήγορα ο κόσμος δει την πολιτική όπως είναι, δηλαδή ένα παίγνιο μηδενικού αθροίσματος, τόσο πιο γρήγορα θα καταλάβουμε ότι οι συγκρούσεις στο πολιτικό πεδίο είναι πολύ πιο σύνθετες από αυτές που ονειρεύεται από το 1848 η αριστερά.

It's been a hard days night

Κυκλοφόρησε στο διαδίκτυο το προσχέδιο που μελετούσαν οι πολιτικοί "αρχηγοί" χθες το βράδυ. Για όποιον δεν το είδε είναι ένα σκαναρισμένο κείμενο, στο οποίο δίπλα υπάρχουν και πρόχειρες σημειώσεις κάποιου που το διάβασε (άρα δεν είναι το κείμενο που είχε ο Χρυσοχοϊδης). Το διάβασα όλο, αλλά δε θα το σχολιάσω- προτείνω να το διαβάσετε, για να δείτε πως οι τεχνοκράτες τελικά ξέρουν πολύ καλύτερα τα προβλήματα από τους πολιτικούς.
Το πιο ενδιαφέρον είναι οι σημειώσεις δίπλα από το κείμενο. Κάποιος σημείωνε αυτά που θεωρούσε σημαντικά σημεία. Και ποια ήταν τα σημαντικά; Αυτά που βγήκαν στα ΜΜΕ της χώρας και ήδη ξέρει όλος ο κόσμος. Το εντυπωσιακό είναι ότι οι σημειώσεις σταματούν στην πρώτη παράγραφο του κεφαλαίου Ε- με τίτλο "διαρθρωτικές αλλαγές". Η παράγραφος αυτή αναφέρεται στις αλλαγές που χρειάζονται (μαζί με δικαιολόγηση) στον κατώτατο μισθό. Μετά από εκεί υπάρχει ένα κακό σκίτσο- σαν αυτά που κάνεις όταν βαριέσαι και έχεις ένα χαρτί και ένα μολύβι μπροστά σου. Στις υπόλοιπες παραγράφους που αναπτύσσονται τα αναγκαία μέτρα που χρειάζονται για να ξαναμπεί η χώρα σε τροχιά ανάπτυξης δεν υπάρχει κανένα σημάδι. Η εμπειρία μου λέει ότι κατά 99% οι υπόλοιπες 4 σελίδες (+ 5 σελίδες πίνακες στο σύνολο 31) δε διαβάστηκαν. Μάλιστα αν προσέξει κάποιος και στις προηγούμενες σελίδες υπάρχουν ουσιώδη κομμάτια που δεν έχουν υπογραμμιστεί.
Μπορεί αυτό να μην ήταν το αντίγραφο που είχε μπροστά του κάποιος πολιτικός αρχηγός, είμαι όμως σίγουρος ότι κάπως έτσι το διάβασαν και οι 3- και μαζί με αυτούς οι άλλοι 297 βουλευτές. Αυτός είναι ο τρόπος που διαβάζουν οι πολιτικοί τα κείμενα- διαγώνια. Επίσης μετά τη δήλωση Χρυσοχοϊδη το δεύτερο αυτό μνημόνιο έχει διαβαστεί καλύτερα από το πρώτο. Παρόλα αυτά σημαντικά σημεία κανείς δεν τα έχει δει.
Το συμπέρασμα είναι επομένως προφανές: δεν είναι δυνατό να εφαρμόσεις κάτι που δε διάβασες. Η ερώτηση όμως παραμένει: τι συζητούσαν τόσες ώρες?

Θέλουν να μας κάνουν Μπαγκλαντές

Διάγραμμα 1: απόθεμα ΑΞΕ της Γερμανίας σε διάφορες χώρες- 2006 (% στο σύνολο του αποθέματος)

Τις τελευταίες μέρες αποκαλύφθηκε το υποχθόνιο σχέδιο του 4ου ράιχ της Μέρκελ. Σκοπός αυτών των αιμοσταγών δολοφόνων είναι ν κάνουν την Ελλάδα Βουλγαρία ή Μπαγκλαντές: να ρίξουν τους μισθούς του τίμιου Έλληνα εργαζόμενου τόσο χαμηλά ώστε να τους συμφέρει να επενδύσουν στην παραπαίουσα Ελλάδα. Τι ψάχνουν οι Γερμαναράδες για να επενδύσουν σε μια χώρα; Ο ελληνάρας/ δημοσιογραφάρας/οικονομολογάρας έχει την απάντηση: φθηνό εργατικό δυναμικό.
Το πιο πάνω διάγραμμα δείχνει το ποσοστό (σε σχέση με το σύνολο) του αποθέματος των άμεσων ξένων επενδύσεων (ΑΞΕ) της Γερμανίας σε μια σειρά από χώρες το 2006. Με άλλα λόγια έχουμε την κατανομή των ΑΞΕ στις διάφορες χώρες. Είναι ξεκάθαρο ότι χώρες με ψηλούς μισθούς έχουν τις περισσότερες Γερμανικές επενδύσεις : Γαλλία, Ισπανία. Επίσης στο διάγραμμα δεν είναι οι ΗΠΑ που είχαν το 22.5% του σχετικού ποσοστού. Αντίθετα το αγαπημένο Μπαγκλαντές και η Βουλγαρία ίσα που φαίνονται στο διάγραμμα (0.01% και 0.08% αντίστοιχα). Τη Λιβύη την έβαλα στο διάγραμμα γιατί κάποιος μπορεί να πει ότι θέλουν συγκεκριμένα την Ελλάδα οι Γερμανοί για το πετρέλαιο που "έχει"- και αυτή η υπόθεση δε στέκει καλά. Αντίθετα η Ελλάδα δεν πάει άσχημα (με δεδομένο ότι είμαστε το 2006 και ακόμα οι μισθοί ήταν υψηλοί- 0.23% σε σχέση με το 0.33% της Φινλανδίας). Παρόλα αυτά δεν ήμασταν  ποτέ η πιο σημαντική χώρα για τις Γερμανικές ΑΞΕ (ώστε να έχουμε επιχειρήματα του τύπου "θέλουν να αυξήσουν τα κέρδη των Γερμανικών επιχειρήσεων"). 
Κύριοι μην το ψάχνετε αν η Γερμανία ήθελα να επενδύσει σε μια χώρα με μισθούς Μπαγκλαντές θα πήγαινε στο  Μπαγκλαντές. Δε θα πλήρωνε για να κάνει την Ελλάδα  Μπαγκλαντές .

Δημοκρατία

Άραγε είναι δημοκρατικό να καταργήσεις τη δημοκρατία; Ή να το πω καλύτερα, αν η πλειοψηφία του λαού αποφασίσει να αναστείλει τη λειτουργία της δημοκρατίας, είναι δημοκρατικό; Με άλλα λόγια είναι δημοκρατικό ότι έρχεται μέσα από μια ψηφοφορία; Αρκεί για να θεωρηθεί δημοκρατικό το ότι ψηφίστηκε; Προφανώς φτάσαμε σε ένα παράδοξο. Και η καλύτερη λύση σε όλα τα παράδοξα είναι η επαναδιατύπωση του ορισμού.
Τι είναι δημοκρατία; Σύμφωνα με τον Bollen η δημοκρατία έχει δυο συστατικά:(ι)λαϊκή κυριαρχία και (ιι)πολιτικές ελευθερίες. Το πρώτο εξασφαλίζει την υπεροχή της πλειοψηφίας και το δεύτερο το τρόπο με τον οποίο η μειοψηφία εξασφαλίζει τα δικαιώματά της. Προφανώς σύμφωνα με τα παραπάνω κάποιος δεν πρέπει να συγχέει την αρχή της πλειοψηφίας με τη δημοκρατία. Κάτι που έρχεται από την πλειοψηφία δεν είναι απαραίτητα δημοκρατικό. Αν η πλειοψηφία αποφασίσει να αναστείλει όλες τις δημοκρατικές αξίες, είναι μια πλειοψηφική απόφαση απόλυτα μη δημοκρατική, γιατί ακριβώς δεν σέβεται τα δικαιώματα της μειοψηφίας.
Γιατί λέγονται όλα αυτά; Προφανώς γιατί στην Ελλάδα έχουμε μπερδέψει τις λέξεις. Ομάδες κάνουν καταλήψεις κτηρίων και μιλάνε για δημοκρατικές πράξεις, ενώ στην πραγματικότητα είναι αποφάσεις που ελήφθησαν από την πλειοψηφία (όπως αυτή ορίζεται-σωστά ή λάθος), αλλά δε σέβονται τα πολιτικά δικαιώματα της μειοψηφίας- άρα εξορισμού αντιδημοκρατικές. Το ίδιο βέβαια ισχύει και για πράξεις ομάδων που "τρομοκρατούν" και προσπαθούν να ακυρώσουν διαδικασίες.

Επίτροπος για την Ελλάδα

Από την αρχή της χρηματοπιστωτικής κρίσης, οι διαμορφωτές πολιτικής είχαν να αντιμετωπίσουν ένα σοβαρό ζήτημα αναφορικά με τις καταρρεύσεις τραπεζών και χρηματοοικονομικών οργανισμών. Αν τις άφηναν να καταρρεύσουν, τότε αύξανε ο συστημικός κίνδυνος γενικής κατάρρευσης στην οικονομία. Αν τις διέσωζαν προφανώς οι υπεύθυνη για τις κακές πρακτικές των ιδρυμάτων (managers και ιδιοκτήτες) έμεναν ατιμώρητοι. Δηλαδή είχαμε από τη μια το συστηματικό κίνδυνο και από την άλλη τον ηθικό κίνδυνο (moral hazard). Οι ΗΠΑ όταν άρχισε η κρίση προσπάθησαν να ισορροπήσουν- αποτυχημένα-σε αυτά τα δυο: έσωσαν την Bear Sterns, τη Merrill Lynch και άλλες τράπεζες, αλλά αποφάσισαν ότι αυτό αύξανε τον ηθικό κίνδυνο και "τιμώρησαν" με χρεοκοπία (δηλ.δεν έσωσαν) τη Lehman Bros- τα αποτελέσματα του τελευταίου είναι νομίζω γνωστά!
Όλη η συζήτηση που γίνεται σήμερα στηρίζεται στους δυο αυτούς παράγοντες- συστηματικός κίνδυνος και ηθικός κίνδυνος. Οι αριστεροί μιλάνε για χρεοκοπία των τραπεζών αγνοώντας(?) ή υποβαθμίζοντας  τον συστηματικό κίνδυνο και οι δεξιοί για διάσωση άνευ όρων αγνοώντας (?) ή υποβαθμίζοντας τον ηθικό κίνδυνο.
Ένας πιθανός τρόπος για να αποφευχθούν και οι δυο κίνδυνοι ταυτόχρονα ήταν η πρόταση που έτεινε να υπερισχύσει  στην ΕΕ- αν χρηματοδοτήσει το κράτος τις τράπεζες μετά θα πάρει την ιδιοκτησία τους (μετοχές)και θα τις πουλήσεις μετά από εξυγίανση (σε άλλους ή στους ίδιους ιδιοκτήτες). Έτσι και τιμωρούνται αυτοί που έκαναν λάθος επιλογές αλλά και δεν έρχεται κατάρρευση στον χρηματοπιστωτικό τομέα. Γι αυτό πιστεύω ότι η διάσωση των τραπεζών πρέπει να γίνει με κοινές μετοχές (με δικαίωμα ψήφου).
Βέβαια το παραπάνω κείμενο έχει λίγη σχέση με τον τίτλο του. Ή μήπως όχι; Τι αλλάζει άραγε αν αντί  για τράπεζες έχουμε Δημόσιο Τομέα σε μια χώρα πχ Ελλάδα; Μήπως υπερθεματίζουμε τον συστηματικό κίνδυνο; Η απάντηση είναι προφανώς ναι...γιατί προφανώς υπάρχει συστηματικός κίνδυνος. Αλλά ο ηθικός; Αυτοί που είναι υπεύθυνοι δεν πρέπει να χάσουν τη διοίκηση της "επιχείρησης"; Μήπως πρέπει να την πάρουν άλλοι και αφού εξυγιάνουν τον οργανισμό να την επιστρέψουν σε άλλους ή τους ίδιους ιδιοκτήτες/ πολιτικούς, αφού αυτοί θα πληρώσουν κόστος (πραγματικό και όχι χρηματικό) για να αποκτήσουν τη διοίκηση;
Η απάντηση δική σας, αλλά κανονικά όσοι θέλετε κοινές μετοχές για τις τράπεζες πρέπει να λέτε ναι στα παραπάνω. Και όσοι θέλετε προνομιούχες πρέπει να λέτε όχι. Κάτι όμως μου λέει ότι για τους περισσότερους δεν ισχύει αυτό...έτσι δεν είναι;

Διαπραγματεύσεις

Τις τελευταίες μέρες γίνεται διαπραγμάτευση των κοινωνικών εταίρων για τους μισθούς. Οι αποφάσεις τους μέχρι στιγμής είναι ότι δεν αλλάζουμε τίποτα στους μισθούς (μπορεί μόνο να μην κάνουμε την αύξηση που προβλεπόταν). Διατηρούμε τα υποχρεωτικά bonus (στην Ελλάδα τα λέμε 13-14 μισθό) και ο κατώτατος δε μειώνεται. Σύμφωνα με τους κοινωνικούς εταίρους μιλάνε μόνο για μείωση του μη μισθολογικού κόστους. Επειδή παρακολουθώ στα ΜΜΕ τη συζήτηση, έχω καταλάβει ότι κανείς δεν ξέρει τι είναι το μη μισθολογικό κόστος, αλλά το επαναλαμβάνει ως καραμέλα. Μάλιστα έχω ακούσει ότι στο μη μισθολογικό κόστος περιλαμβάνεται το κόστος του ρεύματος (για όσους δεν το κατάλαβαν, το κόστος της ΔΕΗ)!!!
Το μη μισθολογικό κόστος στην πραγματικότητα είναι οτιδήποτε είναι κόστος εργασίας για την επιχείρηση, αλλά δεν είναι μισθός για τον εργαζόμενο. Προφανώς το ρεύμα δεν ταιριάζει στον πιο πάνω ορισμό. Αλλά ταιριάζει στη γενική λογική της διαπραγμάτευσης- όπως σε κάθε διαπραγμάτευση στην Ελλάδα: δυο μέρη/ άτομα μιλάνε για το τι πρέπει να κάνει ο καθένας τους, και συμφωνούν ότι κάποιος τρίτος πρέπει να κάνει πίσω!
Η συζήτηση για το μη μισθολογικό κόστος αυτό κρύβει. Έστω ότι το μη μισθολογικό κόστος είναι το κόστος της ΔΕΗ. Τότε δε θα χρειαζόντουσαν διαπραγματεύσεις εργαζομένων- εργοδοτών, αλλά εργοδοτών και ΔΕΗ. Αν το μη μισθολογικό κόστος είναι οι εισφορές κοινωνικής ασφάλισης (που είναι) τότε η διαπραγμάτευση πρέπει να είναι μεταξύ ΙΚΑ/ συνταξιούχων και εργαζομένων.
Αλλά αυτό δεν γίνεται παντού; Όποτε συναντιούνται κάποιοι για τα προβλήματα του κλάδου τους, στο τέλος δε λένε το τσιτάτο "η πολιτεία πρέπει...". Όταν μιλάμε για τα προβλήματα διαφθοράς δε λέμε το άλλο "χρειάζεται παιδεία". Εδώ όταν μια ομάδα χάνει στο ποδόσφαιρο πάντα φταίει ο διαιτητής.